İşlevsel ışık sanatı

Hollanda’nın Emmen kentinde Hondsrug Tünelinde “Dolmen Light” adlı ışık sanatı enstalasyonu

Metin: Joachim Ritter
Fotoğraflar: Theo Berends

Her zaman öyle değil midir? Yaşlılar “Buna ihtiyacımız mı var”, “Eskiden hiç ihtiyacımız olmazdı” derler. Bu doğru mudur? Aslında ihtiyacımız vardı da teknik olanakların eksikliğinden dolayı mı yoktu?

Konu bir otomobil tünelinde dinamik aydınlatmanın amacı. Bugüne kadar bir tünelde tamamen teknik aydınlatma konuları dikkate alınıyordu. Yaklaşık 15 yıl önce dünyanın en uzun otoyol tüneli olan Norveç’teki “Laerdal Tunnel” inşa edildi. Tünel 24,51 km uzunluğunda ve içinden geçmek yaklaşık 20 dakika sürüyor. Süreç içinde bir otoyol tünelinin psikolojik bir unsuru olup olmadığı düşüncesi ortaya atıldı. Sürücüler korkmadan ve paniklemeden nasıl dışarı çıkacaktı? Bu problem ışık ile ilgili değilse nasıl çözülecekti? Laerdal Tüneli boyunca duygulara hitap edecek şekilde aydınlatılmış nişler inşa edildi. Belki ilk defa tünel planlamacıları farklı bir şekilde düşünebileceklerini gösterdiler. Artık bir başka örneğimiz daha var…

Hollanda’nın Emmen Belediyesi tarafından yapılması istenen Emmen’deki Hondrug Tüneli’nde yer alan “Dolmen Light” ışık sanatı uygulaması şehrin merkezi için gerçekleştirilen kent restorasyon programı çerçevesinde yapılan ilk projelerden biri. Tünel yapımı Emmen Hayvanat Bahçesi’nin yerinin değiştirilmesinin ardından gerçekleştirildi. Hayvanat bahçesine ulaşmak için artık ziyaretçiler yeni tasarlanan merkez meydanından hayvanat bahçesinin girişine kadar yaya gitmek zorunda kaldılar. Bu amaçla Hondrugweg’de bir tünel inşa edildi.

Emmen kenti için inovatif ve dinamik olan ve şehir için özel olarak geliştirilmiş bir aydınlatma tasarımı istendi. Aydınlatma tasarımı uzun ömürlü, esnek ve enerji tasarruflu olacaktı. Çalışmada projenin amacı görünür olmalıydı ve projenin sanatsal vizyonunu, tünelin ruhunu, algılanan kalitesini,çekim gücünü yansıtmalıydı. Tasarım potansiyelini azami ölçüde ortaya çıkarmak için aydınlatma tasarımcılarından; 235 m uzunluktaki her iki tünelin gerçekleştirilmesinde, kent planlamacıları ve Emmen kenti peyzaj mimarları ile birlikte çalışmaları istendi.

Alex de Fries, Titia Ex’i “fikirleri mekân deneyiminden ortaya çıkan ve şekillenen bir sanatçı” olarak nitelendiriyor. Bu da şu anlama geliyor: Sanatçı, duvarda izlenecek hareketsiz objeler ile ilgilenmiyor. Çoğu çalışması mekânda yer aldığı şekilde deneyimleniyor. Sanat enstalasyonları mekânda serbest dolaşırken farklı bakış açılarından izlenebiliyor. Eserleri, izleyiciye mekânda alan sağladıklarından, istenildiği gibi yorumlanabiliyor.

Çalışmalarının çoğu kent meydanları, bina yanları veya içleri, konut-iş bölgeleri, gün içinde çok ziyaret edilen yerler, kamusal alanlar gibi bölgelere yönelik. Bu nedenle bir çalışmanın anlamını, çevresi ile ilgili bağlantısı ile incelemek gerekiyor. Yerlerin veya özel durumların geçmişi genelde önemli ve kullanılan alanın o günkü kullanımı üzerinde etkisi var. Titia Ex tasarımlarını hiçbir zaman gerçekleştirilmiş enstalasyonlara veya başka sanatçıların eserlerine dayandırmıyor, aksine mekânlara hak ettikleri anlamı vermeye çalışıyor.

Bunu elde etmek için hep yeni bir eser yaratıyor ve ışığın ruhunu (Loci) tanımlıyor. Emmen Tüneli’ndeki enstalasyon bu felsefenin iyi bir örneği. Emmen kenti, Hondrug tepelerinin güney doğu ucunda, Hollanda’nın kuzey doğusundaki Hollandalı Drente kasabasında yer alan kumlu bir tepe.

Yaklaşık 5500 yıl önce bu bölge huni biçimli kap kültürünün lider bir merkeziydi. Zemininde dev yuvarlak taşlar veya buzullar nedeniyle buz çağından güney İskandinavya’dan gelen buluntular yer alıyor. Dolmenleri oluşturmak için yapı malzemesi olarak bu taş bloklar kullanıldı. Genelde iki veya birkaç adet dik konumlu taşıyıcı taştan ve büyük düz bir kapama taşından oluşan basit yapıların eskiden mezar olarak kullanıldığı biliniyor. Dolmen Light enstalasyonu, bir zamanlar Drenthe’nin fakir zanaatkarları için altın değerinde olan bu gizemli görünümlü taş yapıları referans alıyor. Bölge tarihi boyunca taş bloklar toplanmış; yol ve barajlar için yapı malzemesi olarak satılmış. Şimdi ise yeni inşa edilen Hondsrug Tüneli’nin görüntüsünün simgeleri. Tünelin duvarları Hondsrug’un zeminini oluşturuyor: Arasında organik alanı olan koyu renkli taş bloklar. Dolmen’e dışarıdan bakıldığında içerideki alan bir kara deliği andırıyor. Dolmen’in içine girildiğinde taşların arasındaki gün ışığı dinamik ışıldayan ışık şeritleri gibi algılanıyor. Bu nedenle ışık sanatı enstalasyonu geçmişi yansıtıyor ve modern ışık teknolojilerini kullanarak günümüz ile bağlantı kuruyor. Uygulamada tünel için dinamik ışığın motorlu taşıtlara uygun olup olmadığı tespit edildi. Bazı sürücüler tünelden geçerken kendilerini rahatsız hissettikleri için Dolmen Light uygulamasının konsept çizimleri Delft Teknik Üniversitesi’nin bir sürüş simülatöründe test edildi. Her ne kadar tünele giriş insanları normal olarak dinamik bir çevreden statik bir çevreye sokuyor olsa da, ışık sanatı, sürücü ile mekân arasındaki etkileşimi oluşturuyor; hatta tamamlıyor. Bu şekilde tünel geçişi etkileyici ve rahatlatıcı olarak değerlendiriliyor.

Işık sanatı enstalasyonu artık hayata geçirildi ve kullanıcıların tepkisi gayet olumlu. İnsanlar tünelden geçmeyi çekici ve davetkar bulduklarını söylüyor. Gelecekte tünel belli günlerde yayalara, paten yapanlara ve bisikletlilere de açılarak onların da ışık sanatını izleyebilmelerine olanak sağlanacak. Enstalasyon 12 organik şekilden oluşuyor. Bunlar isteğe göre yok edilebiliyor veya yerine konulabiliyor. 700 adet şekil hem programlanabiliyor hem de kumanda edilebiliyor. RGB LED’lerle donatılmış enstalasyon tamamen sık modüler ögelerden oluşuyor. Tünel aydınlatması, kendisini trafik hızına ayarlayacak şekilde programlanmış. Genelde 50 km/s hıza göre ayarlı. Sürücüler tünele girdiklerinde, tünelden geçerken ve sonra ayrılırken önceden programlanmış bir renk paleti yavaşça değişiyor. Projenin programlama çalışmaları halen sürüyor. Gelecekte, tünelin hemen bitişiğindeki hayvanat bahçesindeki hayvan ve diğer organik şekillere dayanan ışık efektleri de oluşturulacak.

Dolmen Light, Titia Ex’in tipik bir ışık sanatı çalışması. Aydınlatma sanatçısı olarak Ex; şık duran, hareketli-görsel-mekânsal imgelerle çalışıyor. Sanatçı, projenin doğrudan çevresiyle ilişki kurmaya odaklanan ışık sanatı çözümleri yaratıyor. Yerin geçmişi veya mekânın hali hazırda kullanımı sanatçının müşterinin talebini yorumlamasında önemli bir rol oynuyor. Işık, bir mekânın hem dinamiğini hem de görüntüsünü aktarabilir. Hedefi, her zaman mekânın ritmini yakalamak, insanların ne zaman ve neden orada olduklarını belirlemek, anlamlı olup olmadığını tespit etmek veya önceden planlanmış bir hedefe yolculuğu göstermesidir. Bunun ötesinde bu ritme nasıl bir şiir katılabileceğini görmektir.

Dolmen Light, ışık sanatını yeni işlevi ile gösteriyor. Mekânın kullanıcıları, başlıca araç sürücüleri olmak üzere, tüneli bir “mekân” olarak takdir ediyor ve mevcut ışık sanatına konsantre olmuyor. Ofis, alışveriş merkezi, hava limanı lounge’ı veya bir sınıf aydınlatmasında ışık, mekânın tamamının bir “parçası” olarak algılandığında en iyi şekilde işler. Aynı şekilde kamusal alandaki bu ışık sanatı enstalasyonu da kentsel alanın ayrılmaz bir parçası haline geliyor ve kamuya ait olan bu alanın “ihtiyaçlarını” yerine getiriyor.

Projeye katılanlar:

İşveren: Emmen (Hollanda) Belediyesi
Aydınlatma sanatı: Titia Ex; www.titiaex.nl
Uygulama: Royal BAM Group / Philips Lighting

Uygulanan Ürünler:
1Color Flex MX, Philips
Işık kumanda sistemi: Pharos LPC 20