Acil Aydınlatma – Yazı dizisi 1
Metin: Kevork Benlioğlu
Işık hayattır, bilgi de… İkisinin de olmadığı yer ise karanlıktır.
Acil Aydınlatma, gerek bilgi gerekse kullanım açısından Aydınlatma Sektörünün karanlık tarafında yer almaktadır. Acil Aydınlatma ürünleri, imalat şekli ve ürün standartları açısından “Aydınlatma Sektörü” içinde yer alsa da, uygulama açısından “Yangın ve Can Güvenliği” (life safety) sektörü kapsamına girmektedir.
Acil Aydınlatma; yangın, güvenlik, aydınlatma, elektrik, elektronik, mimari gibi birçok farklı disiplinle etkileşen bir mühendislik dalıdır. Can güvenliği açısından binadaki en önemli unsurlardan biridir. Buna ragmen binadaki Acil Aydınlatma maliyeti binanın maliyet toplamının on binde biri kadardır. Ülkemizde topluma açık binalarda Acil Aydınlatma Sisteminin kurulması ancak 2002 yılından itibaren “Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik” ile güvence altına alınmıştır. Yönetmelikte Acil Aydınlatma ile ilgili bilgiler yüzeyseldir. On yıl önce Türk Standardı olarak kabul edilen TS EN 1838 ve TS EN 50172 Acil Aydınlatma Uygulama standartları bile halen İngilizce olarak yürürlüktedir.
Ülkemizde insan hayatının hafife alındığının en belirgin kanıtlarından birisi Acil Aydınlatmadır. Ne yazık ki günümüzde halen standart ve yönetmeliklere aykırı şartnameler, tasarımlar, projeler, ürünler ve uygulamalar yapılmaktadır. Acil Aydınlatma Sistem Tasarımı ve Uygulaması konusunda yol gösteren bilgi ve Türkçe kaynak sayısı çok azdır.
Bu yazı dizisi; Acil Aydınlatma konusunda yaşanan bilgi eksikliğini ve kirliliğini gidermek, sektördeki profesyoneller kadar Acil Aydınlatma kavramı ile ilk defa karşılaşan birinin de ilgili standart ve yönetmeliklere uygun olarak, konuya hakim olmasını sağlamak, sistem tasarlayan veya uygulama yapanlara yönelik pratik bilgiler vererek yaşanan bilgi eksikliğini gidermek amacıyla hazırlanmıştır.
Acil aydınlatma nedir?
Acil aydınlatma sistemi; normal aydınlatma sisteminin yangın, deprem, terör, sabotaj gibi nedenlerle devre dışı kalması durumunda derhal devreye girerek insanların güvenli bir şekilde bulundukları yerden tahliye edilmesini sağlayan ikincil bir aydınlatma türüdür.
Acil aydınlatmanın amacı nedir?
Acil aydınlatma sisteminin öncelikli amacı güvenli bir tahliye sağlayarak, can kaybını önlemektir. Acil aydınlatma sistemi ile; insanların binadan sendelemeden, tökezlemeden, engellere takılmadan, yerlere düşmeden, yaralanmadan, ezilmeden, paniğe kapılmadan, aşırı kalabalık ve yığılma gerçekleşmeden hızlı ve emniyetli bir şekilde tahliye edilmesi, yangın alarm ve söndürme cihazları ile ilk yardım donanımının farkedilmesi, riskli alanlarda oluşabilecek kazaların önlenmesi amaçlanır.
Acil aydınlatma neden önemli?
Acil aydınlatma normal şartlarda gereksinimi hissedilen bir aydınlatma türü değildir. Ancak acil bir durum ortaya çıktığında gerektiği gibi çalışmalıdır. Herhangi bir şekilde çalışmaması durumunda bunun riski insan hayatıdır. Acil aydınlatmayı, diğer aydınlatma türlerinden ayıran en önemli özellik de budur.
Tarihçe
20. yüzyıl ortasından itibaren sanayi, ticaret ve kentleşmenin gelişmesi ile birbirinden güzel, modern yapılar ortaya çıkmıştır. Bu yapılarda süreç içinde yangın, deprem gibi afetler, terör, sabotaj gibi olaylar yaşanmıştır. Bunlar insanlık adına çok üzücü sonuçlara neden olmuştur. İnsan hayatını tehdit eden ve hatta kayıplara neden olan bu tür olayların en az zararla atlatılması için gelişmiş ülkeler çıkardıkları çeşitli yasa, yönetmelik ve standartlarla önlemler almış ve almaya devam etmektedir. Acil aydınlatma konusu da bu alanda yapılan çalışmalardan birisidir.
Acil aydınlatma ne şekilde yapılır?
Acil aydınlatma sistemi aşağıdaki cihazlardan oluşur.
Acil Durumda Aydınlatma Sağlayan Cihazlar (Acil Aydınlatma Armatürleri)
Acil durumlarda çıkışlara doğru yönlendirilen insanların; riskli bölgeler, kaçış yolları, açık alanlar, gibi güvende bulunabilecekleri ve geçebilecekleri yerleri aydınlatan, içinde bir ışık kaynağı bulunan cihazlardır. Işık kaynağı olarak floresan, halojen ve LED lamba kullanılabilir. Duvara, tavana veya asma tavana; doğrudan veya tij, zincir, askı teli vb. elemanlarla sarkıtılarak monte edilebilirler. Bazı tiplerde ışık kaynağı istenilen doğrultuya göre ayarlanabilir. Pazarda kullanım oranı %50 civarındadır.
Bazı projelerde mimarlar yapmış oldukları tasarımlarda acil aydınlatma ürünlerini tavanda veya duvarda görmek istememektedir. Bu durumda ortamda bulunan ve seçilmiş olan bazı aydınaltma armatürlerinin içine Acil Aydınlatma Kiti takılarak gerektiğinde bu aydınlatma armatürleri acil aydınlatma armatürüne çevrilebilir. Şebeke gerilimi mevcut iken armatür diğer armatürlerden farksızdır. Acil bir durumda armatürde bulunan lambalardan birisi gerekli olan acil aydınlatma seviyesinde yanarak acil aydınlatmayı sağlar. Yine pazarda kullanım oranı %50 civarındadır.
Acil aydınlatma bulunan mekanlarda cihazların gerektiğinde yeterli aydınlatmayı yapabilmeleri için dekorasyon veya istifleme yapılırken ışık kaynağını engellememeye dikkat etmek gerekmektedir.
Acil Durumda Yönlendirme Sağlayan Cihazlar (Acil Yönlendirme Armatürleri)
Tahliye sırasında insanları çıkışlara doğru yönlendiren, içinde bir ışık kaynağı bulunan cihazlardır. Tek veya çift yüzlü olabilirler. Üzerlerinde yönlendirme sağlayan grafik işaretler bulunmaktadır. Montaj yükseklikleri 2-2.5 metre cıvarında olmalıdır. Işık kaynağı olarak floresan, halojen ve LED lamba kullanılabilir. Duvara, tavana veya asma tavana; doğrudan veya tij, zincir, askı teli vb. elemanlarla sarkıtılarak monte edilirler. %99 luk bir oranla pazaradaki en yüksek kullanım oranına sahiptirler.
Yönlendirme veya bilgilendirme açısından harici olarak aydınlatılan ışıksız bir işaret de kullanılabilir. Bu durumda ışıksız olarak kullanılan işaret bir acil aydınlatma armatürü ile aydınlatılmalıdır. Işıksız kullanılan işaret, fosforlu olarak tabir edilen tiplerden de olabilir. İşaret fosforlu olsa dahi acil durumlarda ışıklı bir acil aydınlatma armatürü tarafından aydınlatılmalıdır ki asıl görevini yerine getirebilsin. Pazar payı %1 lik oranla en düşük olanıdır.
Sınıflandırma
Acil Aydınlatma uygulaması konusunda yayınlanmış birçok standart bulunmaktadır. Bu standartlar uluslararası ISO 30061 standardına dayanmaktadır. Avrupa’da EN 1838 adı ile yayınlanan standart ülkemizde ise ingilizce olarak TS EN 1838 standardı olarak yayındadır. Bu standart acil aydınlatmayı aşağıdaki gibi sınıflandırmaktadır.
Yedek Amaçlı Aydınlatma (Stand-by Lighting)
Elektrik acil bir durumdan çok genellikle arıza veya bakım dolayısıyla kesilir. Acil bir durum olmadığı için binanın tahliyesi söz konusu değildir dolayısıyla bu aydınlatma türü acil durum kaçış senaryolarına dahil edilmez. Binada elektrik yok iken normal çalışmaların devamı için öngörülen aydınlatma türüdür. Mesela elektrik kesintisi durumunda jeneratörle yapılan aydınlatma bu gruba girmektedir. (Dikkat: Zaten yangın, deprem vb acil durumlarda jeneratörlerin çalıştırılması bazı düzenekler ile engellenmektedir.)
Acil Kaçış Aydınlatması (Emergency Escape Lighting)
Acil bir durumda insanların binadan güvenli bir şekilde tahliye edilmesini sağlarken potansiyel tehlikelere müdahale ve ilkyardım yapılmasına imkan sağlayan aydınlatma türüdür. Aşağıdaki gibi 3 gruba ayrılır.
Kaçış Yolu Aydınlatması (Escape Route Lighting)
Acil bir durumda, “kaçış yollarını” aydınlatarak, ilgili alanın güvenli bir şekilde boşaltılması için kaçış yönünü gösteren, insanların binadan güvenli bir şekilde tahliye edilmesini sağlayan aydınlatma türüdür.
Açık Alan Aydınlatması (Open Area Lighting, Anti-Panic Lighting)
Açık alan kavramında binanın dışarısı algılanmamalıdır. Acil bir durumda, tanımlanmış olan kaçış yollarına ulaşılmasını sağlayan bölgeler, sığınaklar veya toplanma bölgeleri açık alan kavramına girer. Bu bölgelerde
kullanılan bir aydınlatma türüdür.
Tehlikeli Alanı Aydınlatması (High Risk Task Area Lighting)
Acil bir durumda, tehlikeli bir işlem veya durumun oluşabileceği yerlerde bulunan insanların güvenliğini sağlamak için yapılan ve bazı sistemler için kullanıcılarına uygun devreden çıkarma/ kapatma işlemlerine olanak tanıyan aydınlatma türüdür.
Kaçış Yollarında Acil Aydınlatma
Acil bir durumda tahliye için belirlenmiş olan yola Kaçış Yolu denir. Gerçek bir kaçış yolu, bir yapının herhangi bir noktasından başlayarak yer seviyesindeki caddeye kadar olan devamlı ve engellenmemiş kaçış yolunun tamamıdır. Kaçış yolları kapsamına bir bütün olarak; oda ve diğer bağımsız mekanlardan çıkışlar, her kattaki koridor ve benzeri geçitler, kat çıkışları, zemin kata ulaşan merdivenler, zemin katta merdiven başından aynı kattaki binanın son çıkışına götüren yollar ve son çıkış, dahildir. Asansörler kaçış yolu olarak kabul edilemez. Yangın merdivenleri de kaçış yolunun bir bölümüdür.
2 metre genişliğine kadar olan kaçış yollarında, kaçış yolunun merkez hattı boyunca, döşeme seviyesi üzerinde, herhangi bir noktada acil aydınlatma seviyesi en az 1 lux olmalıdır. Kaçış yolu genişliğinin yarısından az olmaması gereken orta bantta ise en az 0,5 Lux olmalıdır. 2 metreden geniş kaçış yolları yan yana 2 metrelik kaçış yolu veya bir sonraki bölümde anlatılan açık alan olarak tasarlanmalıdır.
Kaçış yolunun merkez hattı boyunca en az ve en fazla aydınlatılan noktalar arasındaki oran 40:1’den daha fazla olmamalıdır. Acil aydınlatma seviyesi açısından olması gereken değerin yarısı 5 saniye, tamamı ise 60 saniye içinde sağlanmalıdır.
Açık Alanlarda Acil Aydınlatma
Daha önceki bölümlerde tarifi verilen “Açık Alan” larda, döşeme seviyesi üzerinde aydınlatma şiddeti en az 0.5 Lux olmalıdır. Alanın 0.5 metre çevre kenarları aydınlatma kapsamına dahil değildir.
Yüksek Riskli – Tehlikeli Alanlarda Acil Aydınlatma
Elektrik kesildiğinde kapatılarak devreden çıkarılması gereken cihazlar, enerji dağıtım, üretim ve endüstriyel proses kontrol odaları veya kazan, kimyasal banyo, hareketli makine, elektrik kesildiğinde derhal durmayan bir konveyör vb. yerler yüksek riskli ve tehlikeli alan sınıfına girerler.
Tehlike riski yüksek alanlarda acil aydınlatma seviyesi çalışma alanında en az 15 lux olmak üzere, normal aydınlatma seviyesinin %10’undan az olmamalıdır. Ayrıca hareketli makinelerin (örneğin pervane, torna vb.) duruyormuş gibi görünmesine yol açan stroboskobik etki oluşmamalıdır.
Bu tür alanlarda en az ve en fazla aydınlatılan noktalar arasındaki oran 10:1’den daha büyük olmamalıdır. Acil aydınlatma seviyesi açısından olması gereken değer 0.5 saniye içinde sağlanmalı ve risk devam ettiği sürece acil aydınlatma devam etmelidir.
Yazı dizisi devam edecek…